قرابت نسبی و خویشاوندی چیست؟
در قانون مدنی به تَبَع فقه به موادی دربارۀ روابط خویشاوندی پرداخته است. بنابراین شناخت انواع قرابت نسبی و خویشاوندی و تکالیفی که قانون برای این روابط تعیین کرده است از اهمیت ویژهای برخوردار است. با توجه به اینکه نوع قرابت اثرات زیادی در قوانین دارد، شناخت انواع قرابت ضروری است. با وکیل خانواده در این مقاله به تکتک این قرابتها میپردازیم و با تکالیف آنها در قانون آشنا میشویم.
به طور کلی در قانون مدنی سه نوع قرابت وجود دارد: قرابت نَسَبی، قرابت سببی و قرابت رضاعی
قرابت نسبی چیست؟
اگر میان دو شخص رابطۀ خونی و نسبی وجود داشته باشد به این رابطۀ خویشاوندی، نسبی میگویند. به طور خلاصه میتوان گفت که تولد یکی از دیگری یا منتهی شدن دو نفر به منشأ واحد از نسل واحد قرابت نسبی است؛ مانند قرابت پدر و مادر با فرزندانشان.
مادۀ 1032 قانون مدنی این نوع قرابت را به تفصیل شرح داده است و آن را به سه طبقه تقسیم کرده است:
- طبقۀ اول: پدر، مادر، اولاد، اولادِ اولاد؛
- طبقۀ دوم: اجداد، برادر، خواهر و اولاد آنها.؛
- طبقۀ سوم: اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آنها.
با توجه به این طبقات قرابت پدر و مادر با فرزند را درجۀ اول میدانند و قرابت با اولادِ اولاد در درجۀ دوم است. در طبقه دوم قرابت برادر و خواهر و جد و جده در درجۀ اول از طبقه دوماند و اولاد برادر و خواهر و جد و پدر در درجۀ دوم از طبقه دوماند. در طبقه سوم قرابت عمو و دایی و عمه و خاله در درجۀ اول از طبقه سوم و اولاد آنها در درجۀ دوم از آن طبقهاند.
خویشاوندانی که از نسل یکدیگرند را خویشاوندان در خط مستقیم نیز مینامند. اگر به اعتبار داشتن نسب مشترک قرابتی ایجاد شود به آن قرابت در خط اطراف میگویند و کسی که این خویشان از نسل او هستند را جامع نسب مینامند. به این ترتیب دو برادر یا خواهر و برادر قرابت در خط اطرافند و جامع نسب آنها پدر و مادرشان است. یا مثلاً دو پسرعمو قرابت در خط اطرافند و جامع نسبشان پدربزرگشان است.
نکاح با کدام اقارب نسبی ممنوع است؟
در مادۀ 1045 قانون مدنی آمده است که نکاح با چهار دسته از خویشان نسبی ممنوع است که این چهاردسته عبارتاند از:
- ازدواج پدر و جدات با مادر و جدات و این قانون هرچه نسل بالا برود باز هم پابرجاست.
- ازدواج با اولاد هرقدر پایینتر برود.
- ازدواج با برادر و خواهر و فرزندان برادر و خواهر هرقدر که پایین برود.
- نکاح با عمات و خالات خود و عمات و خالات پدر و مادر و اجداد و جدات.
قرابت سببی چیست؟
قرابت سببی نوع دیگری از خویشاوندی است که به موجب ازدواج میان افراد به وجود میآید و به آن «قرابت بالمصاهره» نیز میگویند. مصداق بارز این نوع قرابت، رابطۀ زن و شوهری است. در مادۀ 1033قانون مدنی آمده است: «هر کس در هر خط و به هر درجه که با یک نفر قرابت نسبی داشته باشد در همان خط و به همان درجه قرابت نسبی با زوج یا زوجه او خواهد داشت؛ بنابراین پدر و مادر زن یک مرد اقربای درجۀ اول آن مرد و برادر و خواهر شوهر یک زن از اقربای سببی درجۀ دوم آن زن خواهند بود.» در واقع پس از عقد، خویشان شوهر با همان درجۀ قرابتی که با او دارند خویشان زن تلقی میشوند و در مقابل، بستگان زن هم از اقربای شوهر میشوند. البته خویشان خانوادۀ زن هیچ نسبتی با اقربای مرد ندارند.
از حیث حرمت در نکاح بین نکاح دائم و نکاح موقتی تفاوتی نیست. یعنی حتی اگر مرد و زنی به طور موقت با هم ازدواج کنند باز هم نکاح آن مرد با مادر زن و اجداد او (اعم از پدری و مادری) حرام ابدی خواهد بود.
نکاح با چه کسانی به موجب قرابت سببی ممنوع میشود؟
مطابق مادۀ 1047 قانون مدنی نکاح بین سه دسته از اشخاص به واسطۀ مصاهره یا همان قرابت سببی ممنوع دائمی است. این سه دسته عبارتاند از:
1. بین مرد و مادر و جدات زن از هر درجه که باشد اعم از نسبی و رضاعی.
2. بین مرد و زنی که در گذشته زن پدر و یا زن یکی از اجداد یا زن پسر یا زن یکی از احفاد او بوده است. حتی اگر این قرابت رضاعی باشد.
3. بین مرد با اناث از اولاد زن از هر درجه که باشد حتی اگر رضاعی باشد مشروط بر اینکه بین زن و شوهر زناشویی واقع شده باشد.
در مادۀ 1048 قانون مدنی آمده است که جمع بین دو خواهر ممنوع است حتی اگر به عقد منقطع باشد. یعنی نکاح بر فرض وجود و بقای قرابت ممنوع است .
مادۀ 1049 هم ازدواج با دختر برادر زن و یا دختر خواهر زن بدون اجازۀ زن را ممنوع کرده است.
قرابت رضاعی چیست؟
قرابت رضاعی زمانی به وجود میآید که طفلی از زنی به غیر مادر خود شیر بخورد. در این صورت قرابتی بین طفل و زن به وجود میآورد که به آن قرابت رضاعی گفته میشود. محدودیتهایی که برای قرابت نسبی در ازدواج ایجاد میشود برای این نوع قرابت هم وجود دارد. یعنی همانطور که کسی نمیتواند به مادر و خواهر خود ازدواج کند با مادر و خواهر رضاعی خود هم نمیتواند ازدواج کند. البته دیگر قوانین مربوط به خویشاوندی مانند توارث و الزام نفقه در این قرابت وجود ندارد.
شروط ایجاد قرابت رضاعی چیست؟
به وجود آمدن قرابت رضاعی شرایطی دارد که در مادۀ 1046 قانون مدنی این شروط آمده است:
- شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد. پس هم زن باید به صورت شرعی ازدواج کرده باشد و هم به واسطۀ حمل و زاییدن فرزند مشروع، شیر داشته باشد.
- شیر مستقیماً از پستان مکیده شده باشد. اغلب فقها بر این نکته اجماع دارند که اگر نوزاد از طریقی غیرمستقیم و غیر از مکیدن مانند استفاده از شیشه، شیر خورده باشد، این حالت موجب ایجاد قرابت رضاعی نمیشود.
- طفل باید لااقل یک شبانهروز یا 15 روز متوالی شیر کامل خورده باشد، بدون اینکه در بین غذای دیگر یا شیر زن دیگر را بخورد. بنابراین فقط شیر خوردن موجب حرمت نیست بلکه شیر خوردن باید به ترتیب فوق به مدت یک شبانهروز یا ۱۵ روز به صورت متوالی انجام شود.